Adam Mickiewicz pisał Pana Tadeusza od końca 1832 roku do początku roku 1834, to prawie dwieście lat temu. RękopisZob. na ten temat link. znajduje się w zbiorach Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu. Pełny tytuł utworu brzmi Pan Tadeusz, czyli Ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z r. 1811 i 1812 we dwunastu księgach wierszem. Poemat został opublikowany przez paryską drukarnię Catherine-Anaïs Pinard w połowie roku 1834 nakładem, to znaczy za pieniądze, Aleksandra Jełowickiego, w dwu tomach, w liczbie 3 tysięcy egzemplarzyTom 1: link. Tom 2: link..

Od wydań dzisiejszych edycja ta różni się jedną bardzo istotną cechą: brak w niej Epilogu. Z listu Mickiewicza do Antoniego Edwarda Odyńca z lipca 1835 roku wynika, że stało się tak z powodów pozaartystycznych: „[…] nagłe drukowanie i moje ówczesne zatrudnienia małżeńskie zrobiły, że nie miałem czasu poprawić i umieścić ów Epilog. Zostawiłem do przyszłego (jeśli będzie) wydaniaAdam Mickiewicz, Dzieła, red. Julian Krzyżanowski i in., t. XV: Listy: Część II, oprac. Stanisław Pigoń, Czytelnik: Warszawa 1955, s. 141.”. Mickiewicz do końca życia Epilogu jednak nie opublikował (choć poemat ukazał się jeszcze raz, w roku 1844). Ogłoszono go drukiem dopiero po śmierci poety. Dziś to ostatnia część poematu, równie ważna jak każda inna. Trudno jednak zignorować fakt, że to za zgodą Mickiewicza znany jego współczesnym Pan Tadeusz kończy się bajkowym finałem Księgi XII:

I ja tam z gośćmi byłem, miód i wino piłem
A com widział i słyszał, w księgi umieściłem.
KONIEC (ks. XII, w. 862–864) (*)Tamże, t. IV: Pan Tadeusz, oprac. Leon Płoszewski, Julian Krzyżanowski, Czytelnik: Warszawa 1955, s. 356. Dalsze cytaty z Pana Tadeusza identyfikuję w tekście, podając numer księgi i wersów. Zob. także: link

Wszystkie dobre edycjeNp. ta: https://literat.ug.edu.pl/panfull/index.htm. respektują ten stan rzeczy, umieszczając Epilog nie przed wyrazem KONIEC (chociaż tak nakazywałaby logika) lecz po Objaśnieniach, jako rodzaj dodatku.

Rzecz interesująca: Epilog Pana Tadeusza zarazem należy do poematu (jako jego ostatni fragment) a jednocześnie znajduje się poza nim (jako pierwszy i najważniejszy, bo autorski komentarz do utworu).